Gỡ vướng cho nghề thủ công mỹ nghệ Hà Nội

Làng nghề gốm sứ Bát Tràng. Ảnh: Phạm Hùng

Những con số đáng suy ngẫm

Là nơi hội tụ những làng nghề gốm sứ nổi tiếng như Bát Tràng, Kim Lan, Hà Nội từ lâu đã không chỉ là trung tâm văn hóa của cả nước mà còn là “thủ phủ” của ngành thủ công mỹ nghệ. Các sản phẩm gốm, khảm trai, sơn mài, mây tre đan… không chỉ mang đậm dấu ấn văn hóa dân tộc mà còn trở thành mặt hàng xuất khẩu chủ lực, góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập cho hàng trăm nghìn lao động. Thế nhưng, đằng sau ánh hào quang của các sản phẩm thủ công là một thực tế đáng lo ngại: nguồn nguyên liệu ngày càng khan hiếm, đắt đỏ, chất lượng không đồng đều và phụ thuộc lớn vào thương lái trung gian.

Theo Chủ tịch Hiệp hội Gốm sứ Kim Lan Đào Việt Bình, mỗi năm các làng nghề gốm sứ tại Hà Nội cần khoảng 80.000–100.000 tấn đất sét, cao lanh; 10.000 tấn tràng thạch, thạch anh; cùng hàng nghìn tấn men và phụ gia. Tuy nhiên, nguồn cung trong TP gần như không có, phần lớn nguyên liệu phải mua từ các tỉnh như Phú Thọ, Quảng Ninh, Lào Cai hoặc nhập khẩu. Cùng cảnh ngộ, nghề khảm trai truyền thống ở Phú Xuyên cũng rơi vào tình thế “đuối sức” vì thiếu nguyên liệu.

Chủ tịch Hiệp hội Khảm trai Phú Xuyên Nguyễn Vinh Quang cho biết, các loại vỏ trai, ốc, điệp ngày càng khan hiếm do khai thác quá mức, biến đổi khí hậu và quy định bảo tồn sinh học. Giá vỏ trai quý hiện có thể lên tới hàng trăm nghìn đồng mỗi kilogam, gây áp lực lớn lên chi phí sản xuất. Chưa kể, chất lượng nguyên liệu cũng là vấn đề nan giải. Vật liệu kém chất lượng buộc nghệ nhân phải lựa chọn kỹ càng, nhiều khi phải loại bỏ hoàn toàn nếu không đạt yêu cầu, dẫn đến lãng phí lớn và giảm hiệu quả sản xuất.

Làng nghề gốm sứ Bát Tràng. Ảnh: Phạm Hùng

Điểm yếu lớn nhất hiện nay chính là thiếu liên kết bền vững giữa vùng nguyên liệu và cơ sở sản xuất. Đa phần nguyên liệu được mua qua thương lái nhỏ lẻ, không có hợp đồng dài hạn, khiến giá cả bấp bênh và chất lượng không kiểm soát được. Nhiều hợp tác xã đã cố gắng xây dựng vùng nguyên liệu riêng, nhưng quy mô còn nhỏ, chưa thể đáp ứng nhu cầu sản xuất quy mô lớn. Hơn thế nữa, công đoạn sơ chế tại chỗ vẫn còn hạn chế: tre nứa chưa xử lý chống mối mọt, gỗ không được sấy tẩm đúng kỹ thuật, lá nón chưa đạt tiêu chuẩn, tất cả đều ảnh hưởng trực tiếp đến tuổi thọ và tính thẩm mỹ của sản phẩm thủ công mỹ nghệ.

Tìm lời giải cho “nút thắt” nguyên liệu

Không chỉ Hà Nội gặp khó, mà ngay cả các tỉnh có thế mạnh về nguyên liệu như Phú Thọ cũng đang lúng túng trước sự suy giảm tài nguyên và thiếu liên kết chuỗi. Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến công và Tư vấn phát triển công nghiệp Phú Thọ Hoàng Xuân Tiến cho biết: việc khai thác tre nứa thiếu bền vững khiến nhiều giống quý gần như biến mất. Trong khi đó, gỗ rừng trồng thì chất lượng kém, cây làm hương như bời lời, dẻn cũng bị mai một dần. Nguyên liệu cao cấp như sơn mài, gỗ quý, sợi dệt hay kim loại chủ yếu vẫn phải nhập khẩu với giá cao, đẩy chi phí đầu vào tăng mạnh. Thậm chí, một số cơ sở sản xuất phải sử dụng nguyên liệu trôi nổi để tiết kiệm chi phí, làm giảm chất lượng và uy tín sản phẩm.

Để khơi thông dòng chảy nguyên liệu cho ngành thủ công mỹ nghệ Hà Nội, các chuyên gia cho rằng, cần thiết phải xây dựng chuỗi liên kết toàn diện, từ vùng nguyên liệu, sơ chế, sản xuất đến phân phối. Tổng Thư ký Hiệp hội Xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ Việt Nam Lê Bá Ngọc nhấn mạnh: “Hà Nội cần bắt tay với các tỉnh theo mô hình công – tư – cộng đồng. Có thể ký hợp đồng cung ứng tre với Thanh Hóa, mây với Quảng Nam, tơ lụa với Lâm Đồng… để có được nguồn nguyên liệu ổn định, đạt chuẩn xuất khẩu”.

Từ phía địa phương, ông Hoàng Xuân Tiến cho rằng, cần sớm thiết lập hệ thống vùng nguyên liệu có địa chỉ hành chính rõ ràng, kết nối chặt chẽ giữa người trồng, cơ sở sơ chế, nhà sản xuất, thị trường. Đồng thời, cần khảo sát, lựa chọn cây trồng bản địa để bảo tồn và phát triển theo hướng hàng hóa chất lượng cao. Đặc biệt, phải đầu tư mạnh vào công đoạn sơ chế như xử lý, sấy khô, phân loại… để tăng giá trị và giảm phụ thuộc vào nguồn ngoài.

Làng nghề gốm sứ Bát Tràng. Ảnh: Phạm Hùng

Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến công và Tư vấn Phát triển công nghiệp Hà Nội Vương Đình Thanh, kiến nghị: TP cần đầu tư phát triển vùng nguyên liệu tập trung, đồng thời xem xét điều chỉnh giá thuê đất trong các cụm công nghiệp nhằm tạo điều kiện cho cơ sở sản xuất mở rộng quy mô, phát triển bền vững.

Thủ công mỹ nghệ không chỉ là một ngành sản xuất, đó là linh hồn văn hóa, là bản sắc dân tộc. Muốn ngành này phát triển bền vững, bắt buộc phải bắt đầu từ “gốc rễ”, là vùng nguyên liệu. Khi nguyên liệu sạch, rẻ, ổn định, sản phẩm mới có thể vươn xa, chinh phục được thị trường khó tính toàn cầu. Hà Nội với vai trò đầu tàu, cần là người đi trước, kết nối và mở đường cho sự phát triển bền vững của ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam.

	Từ xưởng tranh sơn mài đến tương lai du lịch làng nghề
	Sản phẩm OCOP thúc đẩy làng nghề Hà Nội phát triển bền vững
	Làng nghề Hà Nội trước sức ép hội nhập

Quý Nguyễn