Bài toán kiến trúc đô thị nông thôn

Cổng làng cổ bằng đá ong tại làng cổ Đường Lâm ở thị xã Sơn Tây vẫn giữ được gần như nguyên vẹn những nét đặc trưng của những ngôi làng xưa cũ. Ảnh: Văn Phúc

Không gian kiến trúc truyền thống bị bỏ rơi

Hà Nội là địa phương có kết quả xây dựng nông thôn mới đi đầu cả nước. Tuy nhiên, bên cạnh những chuyển biến tích cực về đời sống kinh tế thì quá trình triển khai chương trình này cũng đặt ra những thách thức về giữ gìn bản sắc kiến trúc của nông thôn. Quy hoạch, kiến trúc chưa theo kịp sự phát triển kinh tế - xã hội, nên khi người dân càng có điều kiện xây dựng các công trình mới thì bộ mặt kiến trúc nông thôn càng xa rời bản sắc truyền thống.

Kiến trúc nông thôn bây giờ có sự ken dày của bê tông, giảm thiểu cây xanh và mặt nước. Không gian làng quê ngày càng thiếu cân bằng, thiếu sự hài hòa vốn có bởi những quy hoạch tùy tiện, áp đặt, chắp vá tạo nên sự ngột ngạt, hỗn độn, phá vỡ hình ảnh phóng khoáng, thân thương.

Những khối nhà cao tầng với các mẫu kiến trúc lai căng đủ loại được bê nguyên xi từ TP, từ các quốc gia khác về đặt ngay bên cạnh cánh đồng lúa ngàn đời trở nên lạc lõng. Chính sự “bỏ rơi” ấy mà không gian cảnh quan, môi trường và hệ sinh thái ở một số làng quê đang bị phá vỡ. Cơn lốc đô thị hóa vội vã, thiếu kiểm soát đang nguy cơ làm cho làng quê, cho nông thôn phai dần bản sắc.

Câu chuyện làng Cự Đà là một trường hợp điển hình về quy hoạch, kiến trúc nông thôn. Những ngôi làng ven đô, tình trạng “làng không ra làng, phố không ra phố” càng phổ biến hơn, nhất là tại địa bàn các huyện Thanh Trì, Gia Lâm, Đông Anh, Hoài Đức... Do đất chật, người đông, càng gần khu vực đô thị thì tình trạng cắt mặt đường làm nhà ống ngày càng phổ biến. Huyện Đông Anh là một trong những nơi mà sự biến đổi của kiến trúc nông thôn diễn ra chóng mặt nhất.

Ông Nguyễn Tấn Vinh (thôn Xuân Trạch, xã Xuân Canh, huyện Đông Anh) cho biết: “Khi chủ đầu tư giải phóng mặt bằng để chuẩn bị xây dựng trung tâm triển lãm quốc gia, nhiều hộ gia đình nhận tiền đền bù đã lập tức xây dựng nhà cửa. Có hàng trăm ngôi nhà mới được xây, đủ loại kiến trúc từ Á đến Âu. Không ai hướng dẫn người dân nên xây gì, xây như thế nào, nên làng có nhiều nhà to nhưng tổng thể không thể nói là đẹp”.

Không khó để chúng ta nhận diện thực trạng về sự mất trật tự và thiếu bản sắc của kiến trúc nông thôn đương đại như nhận định khái quát của KTS Hoàng Đạo Kính: “Hiện đang thịnh hành ba cách nhìn về sự phát triển của kiến trúc nông thôn. Nông thôn đô thị hóa nhanh, với sự áp đảo của các hình thức kiến trúc đô thị, sự bê-tông hóa - nhựa đường hóa và phố hóa những con đường làng, sự phổ cập các tiện nghi đô thị và đặc biệt là sự gia tăng mật độ xây cất cùng độ cao nhà cửa mang hình thái đô thị. Một cách nhìn khác: kiến trúc nông thôn nhại lại kiến trúc TP, với nhà ống-nhà chia lô, dạng cái hộp và “tô điểm” rập khuôn theo hình mẫu cũ kỹ từ TP”.

KTS. Hoàng Đạo Kính cũng cho rằng: “Kiến trúc nông thôn hiện nay là một nền kiến trúc hầu như tự phát, ít được hướng dẫn cả mặt quy hoạch kiến trúc lẫn thẩm mỹ. Nông thôn giàu lên, về phương diện nào đó tiến sát đô thị song kiến trúc lại thiếu định hướng. Có thể nói, kiến trúc tổ ấm của hàng triệu nông dân đang bị các nhà hoạch định chính sách cùng các nhà kiến trúc bỏ rơi”.

Những giải pháp hợp lý

Để khắc phục tình trạng nói trên, Phó Thủ tướng Chính phủ Trần Hồng Hà đã ký Chỉ thị số 04/CT-TTg (ngày 7/2/2023) về việc định hướng phát triển quy hoạch kiến trúc nông thôn Việt Nam, tạo bản sắc và giữ gìn kiến trúc truyền thống.

Tiến sĩ Nguyễn Viết Chức, Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa Thăng Long cho biết: “Xây dựng nông thôn mới đảm bảo quy hoạch nhưng vẫn giữ được không gian, kiến trúc truyền thống của mỗi làng quê là việc làm vô cùng khó, nhưng khó đến mấy chúng ta vẫn phải làm. Việc gìn giữ và phát huy truyền thống của người Việt Nam trong xây dựng đời sống văn hóa, trong quy hoạch kiến trúc sẽ góp phần xây dựng con người Việt Nam vừa hiện đại vừa giữ được nét đẹp truyền thống”.

Theo các chuyên gia, để phát triển hài hòa đô thị và nông thôn, trước hết cần thống nhất phát triển Thủ đô tiếp tục thực hiện theo mô hình chùm đô thị, hình thành một số cực tăng trưởng mới, phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng (TOD) với trung tâm là thực hiện quy hoạch Thủ đô 2021 - 2030 và quy hoạch chung xây dựng đến 2045, chú trọng xây dựng mô hình TP trực thuộc Thủ đô (TP phía Bắc và TP phía Tây), phát triển sông Hồng trở thành trục trung tâm văn hóa, kinh tế, sinh thái, biểu tượng mới cho phát triển Thủ đô.

TS.KTS Đào Ngọc Nghiêm nhìn nhận: "Cùng với phát triển đô thị là xây dựng nông thôn mới hiện đại theo mô hình khu vực trở thành đô thị, khu vực nông thôn ổn định và giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống xây dựng nông thôn mới theo các tiêu chí để tiếp cận đô thị hiện đại, thông minh, bảo vệ môi trường; Không gian nông thôn gắn với sản xuất nông nghiệp theo mô hình kinh tế mới, nông nghiệp công nghệ cao với quy mô dân cư được phân bổ theo quy định trong phát triển Thủ đô nói chung rất cần chú trọng đột phá kết nối kết cấu hạ tầng Thủ đô với hệ thống quốc gia và vùng; Chú trọng liên kết đô thị trung tâm với vùng nông thôn và các đô thị vệ tinh. Tổng hòa kết quả thực hiện sẽ tạo nên Hà Nội xứng tầm là đô thị đặc biệt là Thủ đô".

Với thực trạng không gian, kiến trúc làng quê Việt Nam hiện nay, một vấn đề cốt yếu quan trọng là hình thành các mô hình kết nối để tạo ra những không gian vừa kế thừa mô hình làng truyền thống, vừa mang lại những yếu tố tiện nghi với chất lượng sống đô thị. Mặt khác, triển khai các giải pháp cải tạo không gian hiện hữu để các làng quê phát triển mạnh mẽ trong xu hướng đô thị hóa, nhưng vẫn bảo tồn được những giá trị văn hóa truyền thống, làm nên cốt cách làng quê Việt Nam.

Không gian sáng tạo trên nền kiến trúc đô thị